Vanmorgen verscheen in de Volkskrant een artikel over een schilderij van Rembrandt. Het gaat om een klein schilderijtje Aanbidding der Koningen. Het schilderij is op een eikenhouten paneel van 24,5 cm bij 18,7 cm geschilderd en beeldt een bijbels tafereel af. In de literatuur is Aanbidding der Koningen diverse keren aan Rembrandt toegeschreven. Tegelijkertijd is ook diverse keren geconcludeerd dat het schilderij niet van Rembrandt is. In het Rembrandt Research Project komt het schilderij niet voor. Er bestaat onder kunsthistorici dus genoeg twijfel of Aanbidding der Koningen door Rembrandt is geschilderd.

De feiten

Een vrouw, weduwe van de in 2017 overleden Duitse kunsthandelaar, vraagt in 2020 aan Christie’s om het schilderij te veilen. Christie’s heeft het schilderij onderzocht. De conclusie van het ondezoek van Christie’s luidde:

‘Ultimately we believe we have to conclude it is executed by an artist in the circle of Rembrandt, familiar with Rembrandt’s grisailles, and probably also familiar with his etchings and perhaps even Italian prints if we look at the starry night through the roof (…)’.

Christie’s heeft het schilderij opgenomen in haar aanbiedingscatalogus voor haar online veiling van 6 oktober 2021. In de aanbiedingscatalogus is onder meer vermeld dat het schilderij afkomstig is uit de ‘circle of Rembrandt’, en dat de verwachte verkoopprijs tussen de € 10.000 en € 15.000 ligt. Op de veiling is het schilderij verkocht voor € 700.000, inclusief veilingkosten € 860.000. Koper was kunsthandelaar Hazlitt, Gooden & Fox.

Na de aankoop heeft Hazlitt Gooden & Fox het schilderij aangeboden aan Sotheby’s om het te laten onderzoeken, waarderen en veilen. Het schilderij is schoongemaakt in opdracht van Hazlitt Gooden & Fox. Het onderzoek naar het schilderij stond onder leiding van Nijmeegse emeritus-hoogleraar Volker Manuth. De resultaten van het onderzoek naar het schilderij door Manuth en zijn team van deskundigen zijn in opdracht van Sotheby’s gepubliceerd in een 62 pagina’s tellende publicatie met als conclusie:

‘Taken together these characteristics bind this painting so closely to Rembrandt’s artistic personality that it would be beyond reason to conceive that anyone else could have painted it.’

Op 6 december 2023 heeft Sotheby’s Aanbidding der Koningen ter veiling aangeboden als een schilderij van de hand van Rembrandt. Het schilderij is voor een bedrag van 9,5 miljoen Britse pond (zo’n € 11,1 miljoen) verkocht.

De specialist in Hollandse en Vlaamse oude meesters en oud-hoofdconservator van het Mauritshuis professor Jorgen Wadum heeft, mede namens schilderijenrestaurateur Caroline van der Elst en conservator Oude Meesters bij Boymans van Beuningen Jeroen Giltaij een brief geschreven aan Sotheby’s, eveneens gedateerd 6 december 2023, waarin de volgende conclusie is opgenomen:

‘There is much more that could be discussed on this matter, but I will refrain from delving further into arguments. In conclusion, drawing upon my 25 years of research into the painting techniques of the young Rembrandt, I assert unequivocally that the arguments presented in your Catalogue Note, along with the examination of the infrared image and technical descriptions, have not persuaded me of the attribution of this painting to Rembrandt van Rijn.’

De procedure

Bij brief van 13 december 2023 heeft de weduwe Christie’s aansprakelijk gesteld en betaling gevorderd van ruim € 10 miljoen. Bij brief van 21 december 2023 heeft Christie’s aansprakelijkheid afgewezen, waarna de weduwe een procedure start.

In de procedure staat het handelen van Christie’s centraal. De vraag die aan de rechtbank voorligt is of Christie’s toerekenbaar tekort is geschoten jegens de weduwe dan wel onrechtmatig jegens haar heeft gehandeld. Bij de beantwoording van deze vraag kan in het midden blijven of het schilderij een echte Rembrandt is of niet. De conclusie van de rechtbank is dat Christie’s haar verplichtingen jegens de weduwe niet heeft geschonden en ook geen onrechtmatige daad jegens de weduwe heft gepleegd.

De rechtbank ligt in het vonnis zorgvuldig en uitgebreid toe dat onderzoek naar de authenticiteit van schilderijen uit drie fasen kan bestaan:

1. connaisseurschap/stilistisch onderzoek
2. herkomst- en literatuuronderzoek, en
3. technisch onderzoek.

Connaisseurschap

In het kader van de eerste fase van het onderzoek moeten experts worden benaderd, die erkende specialisten in hun veld zijn met een bewezen academische achtergrond. De experts moeten na inspectie van het te onderzoeken schilderij hun mening over het schilderij geven. Het gaat hierbij om een intuïtieve beoordeling. Christie’s heeft vijf deskundigen benaderd. Gelet op hun c.v.’s kunnen deze personen als voldoende deskundig worden beschouwd, wat de weduwe ook niet heeft bestreden. Ook het Old Master’s Team van Christie’s in Londen heeft het Schilderij bekeken.

Gelet op de omstandigheid dat Christie’s gerenommeerde deskundigen heeft geraadpleegd en gelet op de omstandigheid dat de weduwe haar verwijt op dit punt tijdens de mondelinge behandeling – na ontvangst van de verslagen van de deskundigen – niet heeft aangevuld, gaat de rechtbank aan dit verwijt van de weduwe voorbij.

Herkomst- en literatuuronderzoek

De tweede fase van het door Christie’s uit te voeren onderzoek betrof herkomst- en literatuuronderzoek. Christie’s voert aan direct bij ontvangst van het schilderij herkomst- en literatuuronderzoek te hebben gedaan. Voorts heeft het team in Londen in oktober 2020 catalogusonderzoek gedaan op Artnet, de Arts Sales Index en op de website van het RKD Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis. Daarnaast heeft zij de catalogi van de veilingen uit 1963 en 1985 bestudeerd. Christie’s heeft de RKD-dossiers later ook nog fysiek doorgespit in Den Haag. Zij heeft de literatuur bekeken waarin eerder over het Schilderij is geschreven, om te bezien welke informatie daaruit volgt, aldus nog steeds Christie’s.

Gelet op de tegenstrijdige informatie uit het verleden, tegen het licht van de mening van de door haar ingeschakelde deskundigen, concludeert de rechtbank dat Christie’s tot het oordeel heeft kunnen en mogen komen dat het herkomst- en literatuuronderzoek geen ander licht werpt op de conclusies van de door haar ingeschakelde deskundigen.

Technisch onderzoek

Technisch onderzoek is niet altijd vereist. De weduwe heeft hierover opgemerkt dat technisch onderzoek bijvoorbeeld niet noodzakelijk is als er na uitvoering van de eerste twee onderdelen van het onderzoek goede gronden zijn waarom technisch onderzoek geen toegevoegde waarde zal hebben. Daar is Christie’s het mee eens.

Christie’s heeft het schilderij met UV-licht bekeken. Zij heeft geen infrarood onderzoek laten verrichten. Ook heeft zij de aanwezige vernislaag niet verwijderd. Tijdens de mondelinge behandeling heeft Christie’s nog wel gezegd dat een heel klein stukje van het schilderij is schoongemaakt met een watje met wat alcohol, maar dat dit geen extra informatie heeft opgeleverd. De rechtbank is van oordeel dat Christie’s de van toepassing zijnde zorgvuldigheidsnorm ook op dit punt niet heeft geschonden. Technisch onderzoek is niet de norm maar is noodzakelijk als daarvoor een aanleiding bestaat. Het herkomst- literatuuronderzoek had geen ondubbelzinnige aanwijzingen opgeleverd dat het Schilderij aan Rembrandt kon worden toegeschreven. De door de Christie’s benaderde deskundigen waren van mening dat het schilderij geen Rembrandt was, maar wel afkomstig was uit de ‘circle of Rembrandt’. De deskundigen twijfelden niet of het mogelijk een Rembrandt was, zodat Christie’s kon beslissen dat ze geen nader technisch onderzoek hoefde te doen om eventuele twijfels weg te nemen. Voorts wezen de deskundigen het schilderij toe aan het tijdvak van Rembrandt waardoor voor wat betreft de ouderdom evenmin nader technisch onderzoek noodzakelijk was.

De rechtbank oordeelt dat Christie’s het onderzoek naar het schilderij serieus heeft genomen. Christie’s wist dat het schilderij eerder aan Rembrandt was toegeschreven, heeft vijf deskundigen geraadpleegd en het schilderij ook nog eens in Londen door deskundigen van haar eigen Old Masters Team laten onderzoeken, die het schilderij evenmin aan Rembrandt hebben toegeschreven. De door de weduwe genoemde omstandigheden wegen niet zwaarder dan de uitkomst van dit deskundigenonderzoek.

Conclusie

De rechtbank Amsterdam oordeelt dat Christie’s de juiste deskundigen heeft benaderd. Christie’s mocht op hun mening, dat Aanbidding der Koningen niet aan Rembrandt kan worden toegeschreven, afgaan. De weduwe heeft onvoldoende feiten en of omstandigheden gesteld voor de onderbouwing van haar stellingen dat Christie’s onvoldoende herkomst- literatuur onderzoek en onvoldoende technisch onderzoek heeft gedaan. Uit dit een en ander volgt dat Christie’s niet is tekortgeschoten in de nakoming van haar verplichtingen onder de overeenkomst met de weduwe. De vorderingen van de weduwe worden afgewezen.

Het alleraardigste is dat ik bij professor Volker Manuth in 2022 precies op het onderzoek naar de authenticiteit van schilderijen ben afgestudeerd. De door mij geformuleerde onderzoeksvraag betrof destijds of, en zo ja in welke mate, het Wildenstein Plattner Institute juridische, economische, ethische en kunsthistorische aspecten voldoende hebben meegenomen in hun werkwijze bij de totstandkoming van de catalogue raisonnés die zij publiceren en of dit kan worden afgedwongen?

Heeft u vragen over dit onderwerp?

Heeft u vragen over kunstrecht? Aarzel dan niet om contact met Mariska Kamsteeg of Edgar Mulders op te nemen. Dat kan via het telefoonnummer boven in beeld of door een e-mailbericht te sturen naar info@jba.nl

Foto: Getty